Εκπληκτικό όργανο ο ανθρώπινος εγκέφαλος, για τον οποίο μιλήσαμε στο προηγούμενο άρθρο[1] ακόμη όμως πιο εκπληκτική η νοημοσύνη του ανθρώπου στην πληρότητά της. Είναι άραγε η ανθρώπινη νοημοσύνη προϊόν εγκεφαλικών λειτουργιών η υπερβαίνει τον εγκέφαλο;
Αμέτρητες φιλοσοφικές διαμάχες έχουν γίνει κατά καιρούς για το θέμα αυτό.
Στην πράξη η συνηθισμένη υπόθεση είναι ότι όλες οι εκδηλώσεις της ανθρώπινης νοημοσύνης είναι αποτέλεσμα λειτουργιών του εγκεφάλου, ο οποίος αποτελεί εξελικτική συνέχεια του εγκεφάλου των ζώων.
Παράλληλα, η πληροφορική καλλιεργεί την εντύπωση, ότι εν καιρώ η νοημοσύνη του ανθρώπου θα είναι δυνατόν να αναπαραχθεί από μηχανές «τεχνητής νοημοσύνης».  Η πνευματική λοιπόν υπόσταση του ανθρώπου συρρικνώνεται σε μία μηχανική διεργασία! Και αυτά σε μια εποχή που προσβάλλεται βάναυσα η ιερότητα του ανθρώπινου προσώπου.
Και όμως, η νοημοσύνη του ανθρώπου παραμένει θεόσδοτη και μεγαλειώδης, όπως θα φανεί στο άρθρο αυτό καθώς και σε λίγα άρθρα που θα ακολουθήσουν.
* * *
Ένα βασικό χαρακτηριστικό της νοημοσύνης μας.
Με το ξύπνημα από την ανάπαυση της νύχτας θα ξυπνήσουν και οι ναρκωμένες αισθήσεις μας και μαζί με αυτές θα ξυπνήσει και κάτι μοναδικό : η συνείδηση ότι υπάρχουμε και έχουμε αντίληψη του περιβάλλοντος μας.
Είναι ένα αίσθημα τόσο συνηθισμένο, που το ξεχνούμε˙ αλλά και τόσο στενά συνδεδεμένο με την ύπαρξή μας, που είναι δύσκολο να το εξετάσουμε αντικειμενικά. Μόνο συγκρίνοντας με «νοήμονα» κατασκευάσματα του ανθρώπου μπορούμε να εκτιμήσουμε την αξία του.
«Άρά γε γινώσκεις α αναγινώσκεις;» (Πραξ. η´ 30)
Ας υποθέσουμε ότι είναι δυνατόν να κατασκευαστεί το τέλειο ρομπότ˙ που έχει εξαιρετικά αισθητήρια, αναγνωρίζει πρόσωπα και πράγματα, παίρνει αποφάσεις, συζητά, διαβάζει και αποθηκεύει γνώσεις και εμπειρίες,…
Αυτά το κάνουν νοήμον ον, αυτόνομο οργανισμό (εκτός απ’ τη ζωή);
Όχι, ασφαλώς! Εφόσον δεν έχει τουλάχιστον συνείδηση της ύπαρξής του και των πράξεών του και δεν βιώνει τις εμπειρίες του, αλλά τελικός αποδέκτης των εμπειριών και «γνώσεών» του είναι ο άνθρωπος, δεν αποτελεί τίποτε παραπάνω από ένα τελειοποιημένο βοήθημα του ανθρώπου.
Ποιος ασκεί τη γενική εποπτεία;
Μια εικόνα, η οποία συνοδεύεται πιθανόν και από άλλα ερεθίσματα (ήχο κλπ.), θα προσληφθεί από ανάλογα αισθητήρια του σώματός μας, θα διεγείρει μυριάδες υποδοχείς*, θα μετατραπεί σε αμέτρητα ηλεκτρικά σήματα, τα οποία θα ταξιδέψουν μέσω απειρίας νευρώνων και συνάψεων για να καταλήξουν μέσα από δαιδαλώδεις διαδρομές σε ανάλογα κέντρα του εγκεφάλου˙ και εκεί θα γίνει μία πολύπλοκη επεξεργασία / ανασύνθεση του γεγονότος σε κωδικοποιημένη μορφή. Στη συνέχεια, με μηχανισμούς που είναι ελάχιστα κατανοητοί, θα γίνει η αναγνώριση του γεγονότος π.χ. ότι αυτό που είδαμε και ακούσαμε αντιπροσωπεύει ένα πολύχρωμο πουλί που κελαϊδά και όχι ένα ασθενοφόρο.
Ως εδώ, το πολυσύνθετο αποτέλεσμα της εγκεφαλικής επεξεργασίας δεν έχει περισσότερη αξία από έναν πίνακα ζωγραφικής που δεν τον είδε κανείς, η ένα μουσικό κομμάτι που δεν το άκουσε κανείς.
Ποιος αξιολογεί στη συνέχεια το γεγονός; Ποιος αποφασίζει ότι ο συνδυασμός των χρωμάτων ήταν θαυμάσιος και ο ήχος μελωδικός; και τι είναι αυτό που μας δίνει την πεποίθηση ότι έχουμε συνείδηση και εμπειρία του γεγονότος;
Γενικότερα˙ τι είναι αυτό που μας δίνει τη βεβαιότητα της ύπαρξης μας και την ικανότητα να στοχαζόμαστε και να αναζητούμε τον ρόλο μας στη δημιουργία;
Όταν λέμε «εγώ», τι εννοούμε; Ποιος μας δίνει την πεποίθηση, ότι εμείς είμαστε εμείς και όχι κάποιος άλλος και ότι αποτελούμε συνέχεια του προσώπου της χθεσινής ημέρας και του μικρού παιδιου της φωτογραφίας; Τι είναι αυτό που μπορεί και ανακρίνει τα ενδότερα του εαυτού μας, αναλύει τα κίνητρα και τις ενδόμυχες προθέσεις μας;
Η συνειδητότητα
Η λειτουργία αυτή αποκαλείται συνειδητότητα (consciousness) και αποτελεί κάτι ευρύτερο απ’ την ηθική συνείδηση η την αυτοσυνειδησία. Είναι, κατά ένα ορισμό, «η βίωση του περιβάλλοντος και της αλληλεπίδρασής μας με αυτό, η επίγνωση των σκέψεων, των συναισθημάτων και των κινήτρων μας και η αναγωγή στο μοναδικό “εγώ” μας» (J. Gould).
«Η συνειδητότητα είναι αυτό που κάνει την ζωή να αξίζει να την ζεις» σχολιάζει ο υλιστής φιλόσοφος David Chalmers. «Χωρίς συνειδητότητα τίποτε στη ζωή μας δεν θα είχε νόημα η αξία. Συγχρόνως είναι το πιο μυστήριο γεγονός στο σύμπαν. Γιατί να έχουμε συνειδητότητα; Γιατί απλώς δεν είμαστε ρομπότ που επεξεργάζονται όλα αυτά τα δεδομένα, παράγουν το αποτέλεσμα χωρίς να το βιώνουν; Κανείς δεν γνωρίζει την απάντηση».
Υλιστικές εμμονές και ο… «υποσχετικός υλισμός»
Ένα τέτοιο πανανθρώπινο φαινόμενο, το οποίο δείχνει πως στον άνθρωπο λειτουργούν μηχανισμοί πέρα και πάνω από τις σωματικές διεργασίες, προκαλεί μεγάλη αμηχανία στους υλιστές. Κανείς δεν έχει ιδέα πως ένα υλικό κατασκεύασμα, όπως είναι ο εγκέφαλος, θα μπορούσε να αποκτήσει συνειδητότητα.
Ο μαχητικός άθεος Richard Dawkins στο βιβλίο του «The selfish gene» (Oxford Univ. press 1976) ομολογεί ότι η απόκτηση από τον άνθρωπο υποκειμενικής συνειδητότητας μέσω του μηχανισμού της εξέλιξης αποτελεί το πιο βαθύ μυστήριο που αντιμετωπίζει η σύγχρονη βιολογία.
Το μόνο που μπορούν να προσφέρουν οι υλιστές είναι υποσχέσεις για μελλοντική εξήγηση του φαινομένου! Και σχολιάζει ειρωνικά ο τιμημένος με βραβείο Νόμπελ νευροφυσιολόγος Sir John Eccles: Οι υλιστές πιστεύουν ότι το πρόβλημα θα λυθεί στο μέλλον, ας πούμε σε 100 χρόνια, όταν θα έχουμε πιο πλήρη κατανόηση των λειτουργιών του εγκεφάλου˙ αυτό εγώ το ονομάζω «υποσχετικό υλισμό»! («How the Self Controls its Brain», Springer-Verlag, 1994).
Η υψηλή εξήγηση της πίστης μας
Και ενώ άλλοι αγωνίζονται να εξηγήσουν τη συνειδητότητα σαν προϊόν βιολογικών λειτουργιών και άλλοι προσπαθούν να την αναπαραγάγουν με μαθηματικούς αλγορίθμους, η Εκκλησία μας προσφέρει μεγαλειώδη ερμηνεία.
Όταν ο Θεός ρωτήθηκε από τον Μωυσή ποιο είναι το όνομά Του, απάντησε : «Εγώ ειμι ο Ων»: «και είπε Μωυσής προς τον Θεόν˙ ιδού εγώ εξελεύσομαι προς τους υιούς Ισραήλ, και ερώ προς αυτούς˙ ο Θεός των πατέρων ημών απέσταλκέ με προς υμάς. ερωτήσουσί με˙ τι όνομα αυτώ; τι ερώ προς αυτούς; και είπεν ο Θεός προς Μωυσήν λέγων˙ εγώ ειμι ο ων» (Εξ. γ´ 13 – 14). Αυτό είναι η βαθύτερη αιτία της συνειδητότητας˙ το γεγονός ότι και εμείς είμαστε όντα κατ’ εικόνα του κατ’ εξοχήν Όντος που μας δημιούργησε.
Η συνειδητότητα είναι το ανεκτίμητο αυτό δώρο του Δημιουργού, που μας καθιστά προσωπικότητες με ευθύνη και προορισμό μέσα στη Δημιουργία. Το πως συνδέεται αυτό με την αθάνατη ψυχή μας και πως διαχέεται στην καθημερινότητά μας μέσω λειτουργιών του εγκεφάλου αποτελεί όντως μυστήριο.
Βασ. Πετρουλέας, Δρ. Φυσικός,
τ. δ/ντής ερευνών Ε.ΚΕ.Φ.Ε «Δημόκριτος»
από το περιοδικό Η Δράση μας,
τεύχ. Νοεμβρίου 2017

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ